Skortur á tilgangi frjór jarðvegur haturs

Það er skrýtin tilfinning að vera í vestrænni stórborg og upplifa sig ekki öruggan.

Margir upplifa París þannig núna og það læddist stundum að mér sú hugsun þegar ég beið eftir lest í neðanjarðarlestakerfi Parísar að þessi sama lest gæti verið næsta skotmark hryðjuverkamanna. Maður verður hins vegar að spyrna við fótum og láta svona hugsunarhátt ekki ná yfirhöndinni því ef hræðslan og óttinn verða ofan á hafa ódæðismennirnir náð markmiði sínu.

Þessi fagri suðupottur ólíkra menningarstrauma hefur tvisvar á stuttum tíma verið vettvangur skelfilegra hryðjuverka. Allir sem ég ræddi við í París sögðust hins vegar staðráðnir í því að láta ekki hryðjuverkin breyta lífsháttum sínum. Hræðslan mætti ekki ráða för.

Við vitum að hryðjuverkamennirnir í París, sem féllu fyrir eigin hendi eða byssukúlum frönsku lögreglunnar, voru franskir og belgískir ríkisborgarar. Flestir á þrítugsaldri. Hvað fær unga Evrópubúa til að ganga til liðs við öfgasamtök eins og ISIS og myrða saklausa samlanda sína með köldu blóði? Vandamálið er ekki íslam. Íslam er friðsamleg trúarbrögð. Þær áskoranir sem við stöndum frammi fyrir í Evrópu, þegar stuðningur ungs fólks við öfgafullar hugmyndir er annars vegar, eru félagslegar og pólitískar. Það eru ekki svarthvítar skýringar á hatri því orsakir þess eru margþættar. Við vitum að félagsleg einangrun ungra karlmanna, oft annarrar og þriðju kynslóðar innflytjenda, geta verið frjór jarðvegur fyrir hatur. Ungir menn sem eiga erfitt uppdráttar og upplifa sig utanveltu í samfélaginu eru móttækilegri fyrir boðskap öfgahópa. Þetta eru hins vegar ekki helstu ástæður þess að ungir menn ganga til liðs við öfgasamtök eins og ISIS.

Félagslegt og pólitískt vandamál

Í París hitt ég Wassim Nasr, fréttamann og helsta sérfræðing France 24 sjónvarpsstöðvarinnar í málefnum herskárra íslamista. „Þetta er félagslegt og pólitískt vandamál sem snertir nær öll vestræn samfélög. Við sjáum marga Evrópubúa í röðum herskárra íslamista. Höfuðpaurinn í þessari árás á París (innsk. Abdelhamid Abbaoud) er frá Belgíu. Við verðum að taka þessu sem pólitísku vandamáli. Lausnin er ekki fólgin í því eingöngu að sækja ódæðismenn til saka og koma þeim í fangelsi. Öfgasamtök byrja smátt, eins og nasistar, svo dæmi sé tekið. Pólitísk hugmyndafræði ræður för. ISIS vill nýtt íslamskt ríki. Samtökin eru stöðugt að afla sér nýrra fylgismanna. Hvers vegna? Vegna þess að ungt fólk upplifir tilgangsleysi. Við lifum á tímum pólitísks tómarúms. Það eru engar hugsjónir og samfélagið er drifið áfram af neyslu. Margir yfirgefa evrópsk samfélög og ganga til liðs við öfgamenn. Í mörgum tilvikum fólk sem hefur engin tengsl við íslam eða ríki í Miðausturlöndum. Við þurfum að skilja þetta til að geta brugðist við þessu,“ segir Wassim Nasr. Hann segir að í mörgum tilvikum gangi fólk úr millistétt og jafnvel efnuðum fjölskyldum til liðs við öfgasamtök.

Vitum við hvaða langtímaáhrif þessi hryðjuverk munu hafa á franskt samfélag? „Samfélagið er enn í áfalli vegna þess sem gerðist en ISIS hefur sannað að samtökin geta valdið alvöru tjóni í vestrænum samfélögum. Bæði í þessari árás og árásinni á Charlie Hebdo voru það franskir ríkisborgarar sem réðust á samlanda sína. Versta mögulega útkoman úr þessu væri meiri sundrung í samfélaginu. Þegar svona árás á sér stað, hver er tilgangurinn? Það er að skapa ótta og að sundra, skapa andrúmsloft tortryggni meðal íbúanna,“ segir Nasr.

Hernaður í fjarlægum löndum leysir engan vanda og gæti haft gagnstæð áhrif

Bent hefur verið á að hryðjuverkamennirnir hafi valið skotmörk í 11. hverfi Parísar einmitt af því að um var að ræða staði þar sem einstaklingar af ólíkum trúarbrögðum og kynþáttum lifðu í sátt og samlyndi. Það er ekki tilviljun að ráðist var á veitingahúsið Comptoir Voltaire skammt frá Bataclan tónleikastaðnum í 11. hverfi. Þar er hjarta franska Bóbósins, (Bourgeois Bohemian) hins frjálslynda heimsborgara. Á þessu veitingahúsi komu saman Frakkar af ólíkum kynþáttum og trúarbrögðum. Frjálslyndi og friðsamleg sambúð fólks af ólíkum trúarbrögðum er það sem öfgamennirnir hata mest. Wassim Nasr tekur undir þetta.

Frönsk stjórnvöld eru í árásarhug í kjölfar hryðjuverkanna og ætla að beita sér enn harðar í Sýrlandi, þar sem franski herinn hefur tekið þátt í loftárásum á bækistöðvar ISIS. Hvað væru rétt og eðlileg viðbrögð franskra stjórnvalda við hryðjuverkunum?

„Ég veit það ekki en ég get sagt þér að loftárásir á Sýrland breyta mjög litlu eða engu ef við ætlum að leysa undirliggjandi vandamál og ástæður þessara hryðjuverka hér í París eða annars staðar. Daginn sem þetta gerðist vorum við að ræða hér á France 24 að ISIS ætti erfitt uppdráttar í Írak en síðar um kvöldið ráðast samtökin á París. Nokkrum dögum fyrr grönduðu hryðjuverkamenn rússneskri flugvél á Sínaískaga í Egyptalandi. Hryðjuverkaógnin er miklu nær okkur en við höldum. Þetta er ekki eins og á níunda áratugnum þegar herská ríki eins og Líbía á tímum Gaddafí eða Sýrland, undir stjórn Assads eldri, stóðu fyrir hryðjuverkum. Núna eru það evrópskir ríkisborgarar sem eru að ráðast á samlanda sína. Allt hefur breyst og við verðum að líta á þetta sem eitthvað nýtt og framandi og við verðum að skilja að árásir á skotmörk í fjarlægum löndum uppræta ekki hryðjuverkavána sem við stöndum frammi fyrir í heimahögunum. Það mun ekki gera okkar samfélag öruggara heldur gæti það þvert á móti leitt til hins gagnstæða,“ segir Nasr.

Parísarbúar munu ekki breyta lifnaðarháttum sínum

Mikill fjöldi safnaðist saman á Lýðveldistorginu (Place de la République) í París strax dagana eftir hryðjuverkaárásirnar. Stöðugur straumur fólks var á torgið og er raunar enn þar sem margir hafa skilið eftir kerti, ljóð eða annan texta til minningar um fórnarlömb árásanna. Parísarbúar virtu að vettugi fyrirmæli lögreglu um að safnast ekki fyrir á torginu því þeir vildu með því undirstrika að þeir ætluðu ekki að lifa í ótta og hræðslu. Þeir ætluðu ekki að láta hryðuverkamennina raska lífsgildum sínum og lifnaðarháttum. Kristín Jónsdóttir þýðandi hefur verið búsett í Frakklandi í aldarfjórðung, með hléum, lengst af í París. „Ég og mínir vinir sem ég hef rætt við erum öll staðráðin í því að falla ekki í gryfju óttans. Fólk tapar að einhverju leyti rökhugsun þegar óttinn nær yfirhöndinni og það vill maður ekki. París er hjarta fjölmenningar og hefur alltaf verið, alveg frá miðöldum. Og við ætlum ekki að fara að breyta því núna. Það fyrsta sem allir segja er að við hættum ekki að lifa. Við erum auðvitað hrædd, annað væri lygi. Maður fylltist óhug og ótta aðfaranótt laugardags og sorg en við ætlum ekki að láta svona menn eyðileggja líf okkar eða breyta því,“ segir Kristín.

Þrá eftir tilgangi og skipulagi

Hvers vegna ganga ungir menn til liðs við öfgasamtök? Er það vegna fátæktar eða skorts á menntun? Haroon Ullah, aðjúnkt við Georgetown-háskóla í Bandaríkjunum og ráðgjafi bandaríska utanríkisráðuneytisins, dvaldi í Pakistan þar sem hann sá þegar hryðjuverkasamtök öfluðu nýrra liðsmanna. Oft ungra manna sem áttu að fá það verkefni að fremja hryðjuverk og deyja píslarvættisdauða.

Ullah segir að ástæður þess að ungt fólk gangi til liðs við öfgasamtök hafi lítið að gera með fátækt eða skort á menntun, þvert á það sem margir halda.

„Margir þeirra sem voru tilbúnir að fremja hryðjuverk og deyja fyrir málstaðinn voru úr millistétt og margir þeirra höfðu háskólagráðu. Þetta er ekki fátækt eða illa upplýst fólk. Fátækt og menntunarleysi leiðir því ekki til öfgahyggju, hvað þá? Í fyrsta lagi er það þrá eftir tilgangi og skipulagi. Í Pakistan er mikil spilling og óreiða. Herskáir íslamistar lofa skýrum lausnum við öllum vandamálum, hvernig samfélagið muni breytast ef tilteknum reglum sé fylgt og aðeins þessum reglum,“ segir Ullah.

Hann segir að herskáir íslamistar lofi breytingum og að ekki sé hægt að losna við spillt stjórnvöld nema í gegnum ofbeldi og hryðjuverk. Þetta séu í raun sömu einföldu lausnirnar og Lenín, Hitler, Mussolini og Bin Laden hafi boðið fylgismönnum sínum. Ullah segir að koma verði ungu fólki í skilning um hið sanna eðli herskáa íslamista. Þeir lofi betra samfélagi en afleiðingar hryðjuverka verði alltaf meiri eymd, þjáningar og fátækt. Ef ungt fólk sjái þessi öfgasamtök í réttu ljósi sé ólíklegra að það gangi þeim á hönd.

Þá verði fjölmiðlar að hætta að fjalla um herskáa íslamista sem baráttumenn frelsis (e. freedom fighters). Stjórnvöld í Miðausturlöndum verði jafnframt að hætta að kenna vestrænum ríkjum um vandamálin heimafyrir. Loks sé mikilvægt að trúarleiðtogar úr röðum múslima hætti að setja kíkinn á blinda augað, taki virkan þátt í opinberri umræðu um vandann og fordæmi herskáa islamista og leggi á það áherslu að menn sem myrða saklausa borgara í nafni íslam fái eilífa fordæmingu fyrir.